Telli çalgılar denildiğinde aklımıza ilk olarak saz gelir. Saz, Orta Asya’dan Balkanlara kadar yayılmış bir çalgı aletidir. Sap, tekne ve burgu kısımlarından oluşur. Sazlar, çeşitli boyutlarda üretilmektedir. Sazlarda kullanılan ağaç türleri de farklılık göstermektedir. Bu farklılık, sazların eski Türklerin göçebe yaşam tarzlarını anlattığıyla bağlantılıdır. Orta Asya’da adı dombıra olarak geçmektedir. Günümüzde ise farklı isimleri ve türleri bulunmaktadır. Bu yazımızda sizlere saz çeşitleri nelerdir sorusuna yanıt vereceğiz. Aynı zamanda saz türleri ve özelliklerinden bahsedeceğiz.
Saz, tüm bestelere uygun bir sese sahiptir. Aynı zamanda etkileyici bir sesi vardır. Sazların perdeleri 17 ile 24 arasında değişmektedir. Bu değişimi saz çeşitleri arasında görürüz. Kısa sap ve uzun sap olmak üzere iki şekilde inceleyebiliriz. Yedi tane teli, sapı ve gövdesi bulunur. Saz çalarken kucağımıza oturan kısım gövdedir. Tekne olarak da bilinir. Oyma ya da yaprak olarak iki şekilde sazın gövdesi yapılır. Sap kısmı ahşaptan yapılır. Bu kısımlar yapılırken dayanıklı ağaçlar tercih edilir. Peki, saz çeşitleri ve saz özellikleri nelerdir?
Kaç Çeşit Saz Türü Bulunur?
İçindekiler
Kaç çeşit saz vardır? Müzikle içli dışlı olanların hayli merak ettiği bir sorudur bu. Çalındığı bölgelere ve çalgı aletinin boyutuna göre sazların farklı türü bulunur. On adet saz türleri bulunmaktadır. Farklı isimleri bulunan sazları zaman zaman birbirleriyle karıştırabilirsiniz. Bu çok doğaldır. Bunun sebebi aynı saz türünün farklı bölgelerde farklı boyutlar için kullanılmasıdır. Sazların büyüklüğü tekne uzunluğunu belirten rakamlarla belirlenir. Sazlar içinde en çok kısa sap ve uzun sap türleri ilgi görmektedir. Yazımızdan saz çeşitleri ve isimleri hakkında detaylı bilgi alabilirsiniz.
Saz Çeşitleri ve İsimleri
Sazların farklı boyutları ve işlevselleri vardır. Bundan dolayı isimleri de çeşitlilik göstermektedir. Peki, bu saz çeşitleri nelerdir?
Saz çeşitleri küçükten büyüğe doğru cura, tambura curası, bağlama curası, aşık sazı, bozuk, tambura, bağlama, çöğür, divan ve mekan bağlama olarak sıralanır. Yazımızın devamında sizlere saz çeşitleri isimleri ve detayları aktaracağız.
Cura
Cura, saz türleri arasında en küçük ebatlara sahip olan sazdır. Ayrıca en ince sesli saz türü olarak da bilinir. Cura, Ege ve Akdeniz bölgelerinde daha çok kullanılır. Yörük çalgısı olarak bilinir. Curanın uzunluğu 55 ya da 60 santimetre civarındadır. Tekne büyüklüğü ise yaklaşık 26 santimetredir. Altı telli olan cura, beşli, dörtlü ve hatta üç telli çeşitleri de bulunmaktadır.
Saplarının kısa olması curanın az sayıda perde içermesine neden olmaktadır. Dört telli olan curada en üstte bulunan tele ahenk teli denir. Alttaki üç tel ise bu ahenk telinin sesine göre ayarlanmaktadır. Cura parmakla çalınabilir. İsterseniz mızrak denilen aleti kullanarak da çalabilirsiniz. Parmaklarınızı tellere vurarak çalmanız mümkündür.
Cura genellikle diğer saz çeşitleri ile birlikte çalınır. Tek başına çalınması yaygın olmayan bir saz çeşididir. Curanın akort edilmesi önemlidir. İki telinin akordu, alt telinin la sesi, üst telinin re sesi olacak şekilde düzenlenir.
Tambura Curası
Tambura curası, cura türüne göre daha büyüktür. Geleneksel olarak bu saz türüne daha sık rastlarız. Tekne boyu yaklaşık olarak 44 santimetredir. Sapı 30 santimetre ve gövde derinliği yaklaşık 13 santimetredir. Bazı yörelerde tambura curası çalınsa da günümüzde bu saz türünü çalan çok az sayıda kişi vardır. Yöresel olarak farklı düzenlere sahiptir. Ancak bu farklılık ezgilerin estetiğini bozmaz.
Tambura curası, genelde yedi telle çalınır. Akordu yapılırken ise alt teli la akordu, orta teli re ve üst teli de sol akordu olarak düzenlenir. Bu sesler standart sesler değildir. Tambura curasının alt perdelerin notalarını ifade eder. Örnek olarak alt telinde bulunan la sesi aslında gerçekte çıkan 440 frekanstaki la sesiyle aynı olmayabilir. Bu sebeple tambura curasının akordu sırasında belirtilen la, re, sol anahtarları ifade edildiğinde bunların standart la sesi olmadığını anlayabiliriz.
Bağlama Curası
Bağlama curası, saz çeşitleri arasında üçüncü sırada yer alır. Bağlama curası, göğüs, tekne ve sap olarak üç bölümden oluşur. Tekne bölgesi genellikle dut ağacından yapılır. Dut ağacının yanı sıra kestane ve gürgen ağaçlarından da yapıldığına rastlayabiliriz. Göğüs bölümü ladin ağacından, sap ise gürgen ağaçlarından yapılmaktadır.
Sap uzunluğu yaklaşık olarak 35 santimetredir. Gövdenin derinliği ise yaklaşık 15 santimetredir. Sap kısmında bulunan tellerin bağlandığı kısımlarda burgular vardır. Bu burgularla bağlama curasının akordu yapılır. Akordu la notasına uygun şekilde yapılır. Sap bölgesinde perdeler bulunmakta. Bu perdeler misina ile yapılmıştır. Bağlama curası, parmakla çalındığı gibi tezene ya da mızrak ismi verilen aletlerle de çalınmaktadır. Parmakla çalma tekniğine şelpe tekniği denmektedir.
Âşık Sazı
Âşık sazı, halk ozanlarının çalmış olduğu saz çeşitlerinden biridir. Âşıklar, şiirlerini bu sazlarla beraber söylerler. Genelde halk ozanları çaldığı için âşık sazı olarak isimlendirilmiştir. Sap boyu bağlamadan daha kısadır. 6 ya da 9 arasında tel sayıları bulunur. Genellikle 15 perdesi bulunmakla beraber âşık sazını yapan ustaya göre perde sayıları farklılık gösterebilir. Bu bazen 13 perdesi bazen de 14 perdesinin bulunduğunu söyleyebiliriz. Dip notası do sesidir.
Bozuk
Saz türleri arasında bulunan bozuk, bağlama ve gitarın karışımı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple dengeli olmadığı söylenir. Sazdan bozulup yeni bir saz türü elde edildiği için ismine bozuk denmiştir. Bozuk, yumurtayı andıran gövdesiyle uzun saptan meydana gelmektedir.
Günümüzde Ege ve Akdeniz bölgelerinde sıkça çalımına rastlarız. Bozuk gövdesi genellikle sedef süslemeleriyle kaplanır. Yapım farkı olarak perde sayısı 15 ya da 18 olarak değişiklik gösterir. 9 teli bulunan bozukta teller üçerli şekilde sarılır. Boyut olarak bağlama ile yaklaşık olarak aynıdır. Akort düzeni üst perdesi sol, orta perdesi re ve alt perdesi la olarak düzenlenir. Mızrak ya da pena araçlarıyla çalınması mümkündür.
Tambura
Tambura, divan bağlamasının curası olarak bilinir. Ancak ebatları bağlamadan daha küçüktür. Ses genişliği bağlamadan 4 ses daha ince olan tanbura, oktav tize sahiptir. Tamburanın sap uzunluğu yaklaşık 50 santimetredir. Teknenin iç derinliği ise ortalama 23 santimetreyi bulmaktadır. Akordu, orta telinin do ve alt telinin re notası olacak şekilde yapılmaktadır. Yeni tamburaların uzunluğu genelde 40 santimetre olacak şekilde yapılmaktadır.
Bağlama
Bağlama, halk müziğinde en çok tercih edilen ve yaygın olan telli saz çeşitleri arasında bulunur. Bağlamanın ölçüleri, ortalama insan bedenine uygun olarak yapılmıştır. Sap uzunluğu 55 santimetre, gövdesinin derinliği ise 25 santimetredir. Perde sayısı 17 ya da 24 olarak değişkenlik gösterir. Bağlamanın dayanıklı olması için sert ağaçlar tercih edilir. Ceviz, kestane ya da gürgen gibi ağaçlar dayanıklı ve sert olduğu için bağlama yapımında çokça tercih edilir. Akordun yapılması değişkenlik gösterir. Bunun sebebi ise çalınacak parçaya göre akordu yapılmasıdır. Bu duruma düzen adı verilir. Kara düzen ya da bozuk düzen en çok tercih edilen düzenler arasında yer alır.
Çöğür
Çöğür, divan bağlamaya en yakın boyutlara sahip olan saz türüdür. Üzerinde 15 perde bulunur. Çöğür genellikle ayin gibi dini ilahi türlerinde ya da ağıtlarda çalınmaktadır. Tellerin akordu üstte bulunan iki tel sol notası, orta tellerden biri re diğeri ise la, alt perdede bulunan iki tel ise la notası olarak yapılır. Telli saz çeşitleri arasında çöğür daha kolay öğrenilen bir türdür. Orta ve üst teller daha yoğun kullanılarak ezgilerin çalınması mümkündür. Tellerin paralel şeklinde basılmasıyla çok sesli özelliğini de görebilirsiniz.
Divan Bağlama
Saz çeşitleri arasında bulunan divan bağlama, ebat olarak ikinci sırada yer alır. Divan bağlamanın genelde 7 ya da 9 teli bulunur. Akordu, meydan bağlamadan 4 ses daha incedir. Divan bağlamasının alt teli 146 frekansı bulunan re notasına göre akordu yapılır. Sap uzunluğu 65 santimetredir. Gövdenin iç yüksekliği ise yaklaşık 30 santimetredir. Tekne boyu ise 50 santimetreden azdır. Meydan sazının sesine yakın bir sesi vardır. Divan bağlamanın sesi toktur. Bu yüzden etkileyici bir sese sahiptir. Günümüzde genelde stüdyolarda kayıt esnasında kullanılır ya da uzun hava açılışlarında çalınır.
Meydan Bağlama
Meydan bağlama, telli saz çeşitleri arasından en büyük olanıdır. Orta Anadolu’da yaygın olarak çalınmaktadır. Meydan bağlamanın sap uzunluğu yaklaşık 70 santimetre, gövdesinin iç derinliği ise 31,5 santimetredir. Tekne boyu ise 50 santimetreden fazladır. Sesi tok olduğundan dolayı etkileyici bir havası vardır. Akustik tınısı çok güçlüdür. Bundan dolayı açık alanlarda çok rahatlıkla sesini duyuru. İsmi de bu sebeple meydan bağlama olarak nitelendirilmiştir.
Diğer saz türleri arasından farklıdır. Meydan bağlamanın tel sayısı on ikiye kadar çıkmaktadır. Bu nedenle on iki telli bağlama olarak da bilinmektedir. 32 perdesi bulunan meydan sazı, frekansı 110 olan la sesine göre akort edilir. Tekne büyüklüğü avantaj olarak görülür. Buna bağlı olarak bu avantajı iyi bir şekilde kullanmak için kalın bam telleri kullanılmaktadır.
